Podróże w czasie, czyli taśma ze Starego Brześcia pod lupą!

Na czym polega kwerenda w muzeum?

W ramach projektu “Tkactwo tabliczkowe wczoraj i dziś – badania, warsztaty, monografia“ kontaktujemy się z muzeami archeologicznymi i etnograficznymi w Polsce w poszukiwaniu krajek wykonanych na tabliczkach. Zwracamy się do muzeum, z reguły do archiwum, z prośbą o przeszukiwanie zbiorów pod kątem interesujących nas zabytków i informacji. W celach edukacyjnych taka usługa jest z reguły bezpłatna. Co więcej, dzięki temu że muzea co raz częściej digitalizują swoje zbiory, można otrzymać zdjęcia obiektów szybko i w świetnej jakości. Nic jednak nie zastąpi możliwości zobaczenia obiektu na żywo i porozmawiania o nim z pracownikami muzeum, którzy się nim opiekują.

Od lat na wystawie Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi jest ozdobna taśma z XIII wieku. Wspomniałyśmy już o niej przy okazji wcześniejszej relacji z wizyty w łódzkim Muzeum. Tym razem miałyśmy szansę zobaczyć ten obiekt pod lupą. Na spotkanie sam na sam z tym wyjątkowym zabytkiem zaprosiła nas Iwona Nowak z Działu Średniowiecza i Nowożytności. 

Wszyscy, którzy tak jak my lubią historię i archeologię na pewno zrozumieją ekscytację i radość, które nam towarzyszyły, kiedy przed naszymi oczami znalazła się średniowieczna krajka. Jest datowana na XIII wiek, czyli ma ponad 700 lat (!). Na pierwszy rzut oka uwagę przykuwa przede wszystkim delikatność tej taśmy. Ma niewiele ponad 1 cm, jednak na tej małej powierzchni mieści się misterny, geometryczny wzór. Taśma została niedawno oczyszczona, więc dosłownie lśniła na niej metalowa nić (najprawdopodobniej włókno oplecione metalem).

Badania archeologiczne

Taśma pochodzi z wykopalisk w Starym Brześciu, małej miejscowości kilka kilometrów na północ od Brześcia Kujawskiego w woj. Kujawsko-pomorskim. Okolice te zostały gruntownie przebadane przez archeologów. Odkryto tam liczne ślady osadnictwa sięgające neolitu (!). 

Wykopaliska, które w Brześciu Kujawskim trwają z przerwami od lat ‘30-tych XX wieku, dostarczyły wielu cennych odkryć dotyczących wszystkich kultur archeologicznych. Bardzo interesujące okazało się np. cmentarzysko kultury przeworskiej w Miechowicach (I w. n.e.), które poświadcza osadnictwo Celtów na Kujawach. 

We wczesnym średniowieczu w Starym Brześciu znajdowała się osada, a około roku 1250 Brześć Kujawski otrzymał prawa miejskie. Interesujący nas obiekt pochodzi z tego okresu. Został znaleziony podczas wykopalisk w latach 50-tych. Jak opowiadała nam Iwona Nowak, Wówczas odkryto, z tego co pamiętam 282 groby. Badania z tego okresu są opublikowane w Pracach i  Materiałach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi t. 2/1957. Na końcu publikacji jest wzmianka, że badania będą kontynuowane. Natomiast nasza krajka pochodzi właśnie z badań z 1957 roku z grobu 564. Z tego co wiem, te groby już nie doczekały się  opracowania. W grobie znajdowały się jeszcze dwa duże kabłączki skroniowe. Obecność kabłączków, czyli okrągłych ozdób, które wczesnośredniowieczne kobiety zawieszały przy skroniach świadczy o tym, że był to grób kobiecy (przykładowe kabłączki możecie zobaczyć w poście o wystawie archeologicznej Muzeum Historycznego w Sanoku). 

Taśna ze Starego Brześcia – opis

W muzealnym opisie zabytku znajdujemy informację, iż eksponat pochodzi z miejscowości Stary Brześć, stanowisko nr 4 (cmentarzysko szkieletowe, grób nr 564) i jest datowany na XIII w. Opis brzmi: ,,pasek tkaniny we wzór geometryczny-brokat-złożony podwójnie z tkaniną wewnątrz”. Zabytek ten wraz z innymi fragmentami tkanin z tych samych wykopalisk przedstawił archeolog Jacek Moszczyński na konferencji NESAT III (North European Symposium For Archaeological Textiles) w maju 1987 roku w Yorku w Wielkiej Brytanii. Publikacja pokonferencyjna w języku niemieckim jest jedynym obszernym tekstem na temat tej krajki, do którego udało nam się dotrzeć. Można w niej znaleźć kilka interesujących informacji technicznych, np. że osnowa taśmy zawiera 58 nici o grubości 0.30 do 0.35 mm, z których każda składa się z dwóch cieńszych nici. Nici osnowy były prawdopodobnie brązowe, choć z upływem czasu kolor mógł ulec znacznym zmianom. Nici wątku mają podobny, ale nieco ciemniejszy brązowy kolor. 

Krajkę ze Starego Brześcia wyróżnia metalowa, złota nić, która tworzy jej unikatowy, geometryczny wzór przypominający trójkąty. Pod kątem wykonania taśma ta jest broszowana (lub jak często mówimy wśród rekonstruktorów “brokatowana”, z angielskiego brocading), znaczy to tyle, że na wierzchu taśmy jest jakby “wyhaftowany” wzór dodatkową, najczęściej bardzo ozdobną nicią. Technicznie broszowanie wyróżnia fakt, iż wzór powstaje nie przez ułożenie nici osnowy, ale właśnie poprzez dodanie drugiego wątku. Dodatkowy wątek służy tylko do ozdoby, bazowy splot pasa tworzy podstawowy wątek, który wiąże ze sobą nici osnowy i pozostaje niewidoczny. Najczęściej wątek podstawowy i osnowa mają ten sam lub zbliżony kolor. 

W tekście Jacka Moszczyńskiego znajduje się schematyczny rysunek taśmy. Czarne poziome linie oznaczają broszowanie metalową nicią. 

Ilustracje 16.9 i 16.10 w Moszczyński, J. 1990. „Die Gewebe aus dem Gräberfeld des 12.-16. Jh. in Stary Brzesc, Wojewodschaft Wloclawek”.

Bazowy splot krajki jest opisany jako rypsowy (pochodny wobec najprostszego splotu płóciennego). Trudno jednoznacznie określić jak splot ten został uzyskany. Od lat przyjęła się interpretacja, iż taśma ta została wykonana na tabliczkach, jednak jej dokładne zdjęcia wskazują, że taki splot można uzyskać kilkoma innymi technikami. Anna Grzelak, doświadczona tkaczka specjalizująca się w tkaniu na tabliczkach (możecie śledzić jej prace na blogu oraz Instagramie) podjęła kilka prób rekonstrukcji bazowego splotu krajki ze Starego Brześcia. Wnioski Ani są następujące, Przede wszystkim, odpowiadając na pierwotne pytanie, jest to niewątpliwie taśma broszowana. I to jedna z niewielu znalezionych na terenie Polski. Moje wątpliwości budzi jednak klasyfikowanie jej jako krajki tabliczkowej. Uważam, że jest to splot płócienny, który równie dobrze można uzyskać na bardku, krosnach pionowych, poziomych, czy jarzmowych, przy czym bardko jako narzędzie jest tu najmniej prawdopodobne. Próbna tasiemka Ani dotarła do Muzeum i z pewnością przyczyni się do dalszych prób jednoznacznego określenia techniki wykonania krajki ze Starego Brześcia. Warto zajrzeć do całości jej tekstu ilustrowanego zdjęciami poszczególnych próbek technologicznych.

Im więcej wiemy o obiekcie ze Starego Brześcia, tym więcej pojawia się nowych i bardziej szczegółowych pytań. Z jakich dokładnie nici została wykonana (surowiec, kolor)? W swoim tekście Jacek Moszczyński jednoznacznie stwierdza, że została wykonana z wełny, jednak po obejrzeniu oczyszczonej krajki z bliska, trudno oprzeć się wrażeniu, że użyte nici połyskują jak jedwab. Kolejne pytanie dotyczy ozdobnego wątku, jak i z czego została wykonana metalowa nić? Czy krajkę wykonał miejscowy artysta czy została “importowana”? W grobie, w którym została znaleziona znajdowały się fragmenty tkaniny wełnianej oraz kabłączki skroniowe. Taśma nie ma śladów wskazujących na to, że służyła jako opaska do noszenia owych kabłączków, jednak na dzień dzisiejszy nie możemy jednoznacznie stwierdzić jakie miała zastosowanie. Z niecierpliwością czekamy na dalsze badania tego unikatowego na skalę Polski obiektu. 

Serdecznie dziękujemy:

Muzeum Archeologicznemu i Etnograficznemu w Łodzi za udostępnienie fotografii oraz zabytku;

Iwonie Nowak z Działu Średniowiecza i Nowożytności za konsultację merytoryczną i zaproszenie do pracowni;

Annie Grzelak (Nigdziekolwiek) za ekspertyzę i próbki technologiczne;

Josephowi Sturm (firma Friday Fox) za pomoc w tłumaczeniu tekstów.

Bibliografia:

Grzelak, Anna. 2020. “Czasem potrzeba testu – krajka broszowana ze Starego Brześcia”. Blog post: http://nigdziekolwiek.com/2020/08/czasem-potrzeba-testu-krajka-broszowana-ze-starego-brzescia/

Moszczyński, Jacek. 1990. „Die Gewebe aus dem Gräberfeld des 12.-16. Jh. in Stary Brzesc, Wojewodschaft Wloclawek” w: Walton, Penelope i Wild, John P., (red.) Textiles in Northern Archaeology: NESAT III Textile Symposium in York 6-9 May 1987. Londyn: Archetype Publications. Tłumaczenie na angielski: Joseph Sturm. 

Projekt “Tkactwo tabliczkowe wczoraj i dziś – badania, warsztaty, monografia” zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.