Tkactwo tabliczkowe – przewodnik cz. 10. Słownik przydatnych terminów

Interesuje cię tkanie krajek na tabliczkach, ale nie wiesz jak zacząć? Zapoznaj się z naszym przewodnikiem. W części 10 objaśniamy przydatne terminy związane z tkactwem.

Wśród materiałów najczęściej spotykamy tkaniny i dzianiny.

DZIANINA ma strukturę oczek z włóczki, które powstają na drutach, szydełku oraz mechanicznie – na maszynach dziewiarskich. Różne układy i sposoby nawijania oczek to SPLOTY DZIEWIARSKIE (np. słupki czy półsłupki). Pierwsze dziane wyroby wykonane były na dużej kościanej igle z oczkiem, techniką ściegu igłowego tzw. naalbindingu. Dzianie odbywa się na jednej nitce. Możemy sobie wyobrazić, że łańcuszek wykonany na szydełku nie ma właściwie ograniczeń co do długości.

TKANINA składa się z dwóch zespołów nici – osnowy i wątku. Tkanie to nic innego jak przeplatanie nici wątku i osnowy tak, aby stworzyły materiał. Szerokość tkaniny zależy od grubości i ilości nici osnowy, a także od szerokości krosna. Sposób przeplatania osnowy i wątku to SPLOT TKACKI (np. płócienny, rypsowy).

OSNOWA to układ nici biegnących wzdłuż tkaniny, prostopadle do wątku. W przypadku tkania pasów nici osnowy tworzą długość pasa.

WĄTEK to układ nici biegnący w poprzek tkaniny, w procesie tkania wątek wplata się w nici osnowy. Wątkiem można sterować szerokością tkaniny. Przestrzeń pomiędzy nićmi osnowy, przez którą przekłada się wątek nazywa się PRZESMYKIEM TKACKIM. Nić wątku może być nawinięta na CZÓŁENKO TKACKIE.

Wyróżnia się kilka typów wątku. Wątek podstawowy splata nici osnowy. To dzięki niemu tkanina trzyma się jako całość. Tkanina może mieć również wątek dodatkowy, dekoracyjny. W technice broszowania występuje wątek ozdobny, którym tworzy się (jakby haftuje) dodatkowy wzór na powierzchni tkaniny, np. pasa. Z reguły używa się do tego ozdobnych nici, np. pokrytych złotem lub srebrem. 

Przykładem tkaniny jest KRAJKA, czyli wąska, ozdobna taśma, dawniej wykonywana ręcznie. Określenie to zostało przyjęte przede wszystkim przez etnografów. Wśród archeologów i specjalistów od włókiennictwa “krajka” ma znacznie węższe znaczenie – nazywa się nią tylko boczny brzeg tkaniny. Stąd zresztą pochodzi nazwa, krajka jest na (s)kraju, czyli na brzegu. Taśma może pełnić rolę krajki, ale może być także oddzielnym materiałem – pasem, ozdobną wstążką, troczkiem do przewiązywania. Krajki tkano z wełny, lnu, konopii, a w późniejszym okresie z bawełny i jedwabiu. Dla ułatwienia, w tym artykule używam słów krajka, taśma i pas wymiennie.

Do tkania krajek używa się prostego krosna ręcznego – KROSNA PASMANTERYJNEGO lub tasiemkarskiego (ang. inkle loom). Można je wykorzystać także do tkania na bardku, jak i na tabliczkach. W przypadku tabliczek, pozwala sprawnie nawinąć osnowę, bez konieczności nawijania każdej tabliczki z osobna. 

Istnieje kilka tradycyjnych technik wyrobu pasów. Jednym z najprostszych narzędzi do tkania krajek jest BARDKO, czyli deseczka z wyciętymi na przemian szczelinami i otworami, przez które przewleka się nici osnowy (na przemian – jedną przez szczelinę, jedną przez otwór w deseczce). Poruszanie bardkiem w górę i w dół powoduje powstawanie przesmyku tkackiego, przez którą przerzuca się nić wątku. Bardko było powszechnie używane od starożytności. 

Taśmy można tkać także na tabliczkach, których zestaw nazywa się fachowo KROSNEM TABLICZKOWYM. 

TABLICZKA TKACKA to deseczka, zwykle kwadrat o boku 4.5 – 6 cm, z (najczęściej) czterema otworami w narożnikach, przez które przewleka się nici osnowy. Tabliczki wykonywano z rogu, kości, usztywnianej skóry, kory drzewa oraz drewna. Od bardzo dawnych czasów używano tabliczek do utkania tzw. trzeciego brzegu tkaniny, zabezpieczającego przed porwaniem, a jednocześnie zdobnego. Stąd tak powszechne użycie słowa krajka w stosunku do taśm tabliczkowych. Znaleziska archeologiczne potwierdzają, że w ten sposób zabezpieczano tkaniny już w starożytności. Krosna tabliczkowe znane były w Azji, Europie i Afryce. 

Tkaniny z trzecim brzegiem powstawały na KROŚNIE PIONOWYM, obciążonym glinianymi lub kamiennymi  ciężarkami. Pracowano na nim stojąc, tkając od góry do dołu. Budowa tego narzędzia – banalnie prosta, a jednocześnie skuteczna i w swej prostocie genialna, spowodowała, iż używano go powszechnie nawet 8000 lat (od mezolitu 7000 lat temu do wczesnego średniowiecza, ok. X wieku). Krosno pionowe można zobaczyć w wielu skansenach wczesnośredniowiecznych oraz na wystawie stałej w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi.

W średniowieczu sztuka tkactwa tabliczkowego osiągnęła bardzo wysoki poziom. Znane są przykłady pięknych taśmy z Włoch oraz Niemiec. Krajki na tabliczkach wyrabiano na miejscu, ale i sprowadzano, głównie z Bizancjum, skąd pochodzą bardzo misternie wykonane jedwabne i broszowane metalową nicią taśmy. Jedwabne taśmy tego typu z czasów Wikingów znaleziono w całej Skandynawii. W Polsce średniowiecznych znalezisk taśm tabliczkowych jest stosunkowo mało, a przynajmniej mniej niż krajek wykonanych na bardku. Wśród przykładów tkactwa tabliczkowego znalezionego na ziemiach polskich wyróżnia się XIII-wieczna taśma ze Starego Brześcia, taśma z Siewierza (prawdopodobnie tatarska), jedwabna broszowana taśma z Gdańska, taśmy z wrocławskiego Placu Nowy Targ oraz jedno z nowszych znalezisk – jedwabna, ozdobna taśma tabliczkowa z Gródka. Zmierzch tkactwa tabliczkowego przypada na XVIII wiek. 

BROSZOWANIE to technika  wykonywania  wzoru na tkaninie dodatkową  przędzą, głównie wątkiem broszowania, przebiegającą częściowo ponad powierzchnią tkaniny i sprawiającą niekiedy wrażenie haftu. Metalowa lub jedwabna, rzadko wełniana lub lniana nić broszująca występuje tylko w miejscach tworzenia ornamentu i może dawać efekty jedno lub dwustronne. Broszowanie zastosowano na XIII-wiecznej taśmie, którą można zobaczyć na wystawie w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi. 

Wyrobem ozdobnych pasów, taśm i sznurów, czyli PASAMONICTWEM zajmowali się profesjonalni rzemieślnicy. W średniowieczu cechy pasamoników istniały w Krakowie, Lwowie, Wilnie, Gdańsku, Warszawie, Lublinie, Poznaniu, Gostyniu, Żarnowie, Kole, Warcie oraz Kamionce Strumiłowej nieopodal Lwowa. Wśród pasamoników wyodrębniło się wiele specjalizacji, np. szmuklerze (niem. Schmuck – ozdoba, dekoracja) zajmujący się wyrobem ozdób z nici jedwabnej, metalowej, sznurów, czy frędzli. Wraz z mechanizacją przemysłu pasmanteryjnego w XIX wieku pasamonictwo zmieniło się na dobre – wzbogacił się asortyment, a wyroby znacznie potaniały. Kosztem rozwoju nowych możliwości technologicznych było jednak stopniowe odchodzenie w niepamięć technik ręcznego wyrobu pasamonów. Pamięć o pasamonikach dzisiaj przetrwała w nazwie sklepów… pasmanteryjnych.

W północno-wschodniej Polsce, w państwach bałtyckich oraz na Białorusi znane są KRAJKI WYBIERANE. Ta technika tkacka polega na tym, że z nici osnowy “wybiera się”, czyli oddziela od pozostałych, nitki tworzące wzór na powierzchni krajki. Przesmyk tkacki uzyskuje się poprzez podnoszenie wybranych nici za pomocą patyczków i lnianych pętelek. Co ciekawe, krajki wybierane tkano “na nodze”,  to znaczy rozwinięte nici osnowy zahaczano o stopę, co umożliwiało łatwe kontrolowanie napięcia nitek. Innym sposobem było zawiązywanie jednego końca osnowy w talii, a drugiego np. na sztachecie płotu. 

Na Podlasiu obok terminu krajka używa się nazwy gwarowej POJAS. Tkaczki znały wzory na pamięć, przekazywano je sobie z pokolenia na pokolenie. Dzięki temu rodziny, a nawet regiony wyróżniały się konkretnymi wzorami, które utrwalały się także przez nadawanie im lokalnych nazw. Do dziś taśmy wybierane są elementem strojów ludowych w krajach bałtyckich i na Białorusi. Bogate kolekcje krajek wybieranych posiadają m.in. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie oraz Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie.

Bibliografia 

Michałowska, M. (2006). Leksykon włókiennictwa: surowce i barwniki, narzędzia i maszyny, techniki i technologie, wyroby i dziedziny. Warszawa: Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków.

Projekt „Tkactwo tabliczkowe wczoraj i dziś – badania, warsztaty, monografia” zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.