Ile masz lat czy.. ile wiosen? O słowiańskim nowym roku

Dzisiaj, 3 stycznia 2017 nikt z nas nie ma wątpliwości, że właśnie trwa trzeci dzień nowego roku. Hucznie (oby!) pożegnaliśmy stary rok, powzięliśmy postanowienia na nowy, ale skąd tak naprawdę wiadomo, gdzie jest ta magiczna granica między kolejnymi latami? No właśnie… zastanawialiście się kiedyś, dlaczego w języku polskim używamy tego samego słowa na określenie pory roku oraz liczby mnogiej słowa „rok”? To, jak rozumiemy i odmierzamy czas zależy od natury, kultury, a nawet od polityki.

Kiedyś, w przedchrześcijańskich czasach, ludzie na terenie dzisiejszej Polski (i nie tylko) swoją rachubę czasu opierali na obserwacji przyrody, która to z kolei nadawała rytm ich życiu, związanym przede wszystkim z uprawą roli. Prawdopodobnie najdokładniejszymi jednostkami upływu czasu, którymi posługiwali się Słowianie (przed X wiekiem) były dzień, noc oraz obieg księżyca, czyli miesiąc. W wielu językach określenie „miesiąc” pochodzi od „księżyca”, jednak nie w polskim, pomimo tego, że istotnie nowy obieg księżyca na ogół oznaczał nowy miesiąc. „Księżyc” znaczy tyle, ile „mały książę” lub „syn księcia” – Słońca. Inna teoria mówi, że „księżyc” odnosiło się tylko do czasu między nowiem a pierwszą kwadrą, a cały obieg księżyca nazywano miesiącem. W przedchrześcijańskiej Polsce, tak jak w wielu innych miejscach i czasach, słońce i księżyc były postrzegane jako bóstwa, czego wyjątkową pozostałością jest właśnie słowo „księżyc”. Jeszcze kilka stuleci po przyjęciu chrześcijaństwa, ludzie widząc księżyc w nowiu, ukazujący się na niebie po trzech dniach nieobecności, wypowiadali modlitwy, magiczne formuły, a nawet odprawiali rytuały.

Jednak, to Słońce było najważniejszym bogiem. Zmiany pór roku, równonoce oraz przesilenia wiosenne i zimowe były momentami przejścia, czasem szczególnych uroczystości, zabaw, od których liczono kolejne części cyklu roku. Kiedy zatem świętowaliby nowy rok ludzie 1000-1500 lat temu? Potencjalne odpowiedzi są co najmniej dwie, i znowu, można odszukać je w języku. Pytanie „Ile masz lat?” sugeruje, że to początek lata, około 22 czerwca, znaczył moment, od którego liczono kolejny rok. Z drugiej strony, „ile masz wiosen?” też zachowało się w naszym języku, a biorąc pod uwagę zimny klimat i zależność życia od natury, większość badaczy sugeruje, że topniejące śniegi i odradzająca się natura wywierały jednak większe wrażenie na wyobraźnię ówczesnych ludzi niż szaleństwa nocy Kupały… Uznaje się za zatem, że przed chrześcijaństwem, słowiański rok zaczynał się w marcu, a dokładnie po pierwszym księżycu w nowiu po wiosennym przesileniu.

Słowiańskie postrzeganie czasu nie było tak dokładne jak dzisiaj. Kalendarz księżycowy nie pokrywa się z rokiem słonecznym, jest od niego jakieś 11 dni krótszy. W efekcie następuje przesunięcie pór roku w stosunku do miesięcy. Na pewno ludzie byli tej nierówności świadomi z obserwacji przyrody, ale nie ma żadnych dowodów na to, by próbowano połączyć miesiące (związane z zajęciami gospodarczymi) z wydarzeniami astronomicznymi roku słonecznego, takimi jak przesilenia i równonoce oraz porami roku. Wydaje się, że miesiące nie były na stałe połączone z konkretnymi porami roku, tak jak to mamy dzisiaj. „Nadmiarowe” 11 dni przed wiosennym przesileniem co roku miały jednak swoje magiczne znaczenie. Wierzono, że to czas niepewności i pecha. Co trzy lata nagromadzonych dni było jednak tyle, że prawdopodobnie do kalendarza wprowadzono dodatkowy miesiąc.

Dużo zmian w kwestii postrzegania czasu nastąpiło wraz z przejściem na chrześcijaństwo i wprowadzeniem kalendarza juliańskiego, który uściślił podział na miesiące i dał im nowe (łacińskie) nazwy, które też często zmieniano na rodzime odpowiedniki. O tym w kolejnym wpisie!

Bibliografia

Brückner, A. Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1985.

Gieysztor, A. Mitologia Słowian, Warszawa 2006.

Zaroff, R. „Measurement of Time by the Ancient Slavs”, Studia Mythologica Slavica 19 (2016), s. 9-39.